شاتره

تاریخچه

شاتره از زمان عهد عتیق شناخته شده و در کتاب های "خواص گیاهان" مربوط به قرون وسطی توصیف شده است. این گیاه در طب سنتی، برای درمان اگزما و بیماری های دیگر پوستی به کار می رفته است، هم چنین به عنوان ملين و مدر مصرف می شده است. در دهه ی گذشته، این گیاه دوباره مورد توجه قرار گرفت، زیرا بنا به گزارشاتی، به احتمال زیاد عصاره ی آن در بهبودی بيماري هاي قلبي - عروقي و دستگاه كبدي- صفراوی موثر است.

منبع جغرافیایی

این گیاه بومی اروپا و آسیاست. در کنار جاده ها به عنوان علف هرز مزارع می روید و بیشتر توسط کشورهای شرقی اروپا صادر می گردد.

ترکیبات مهم

قسمت هوایی گیاه حاوی حدود یک درصد آلکالوئید است. بیش از 30 عدد آن ها تعیین فرمول شده اند. اکثر این الکالوئیدها از مشتقات بنزیل ایزوکنیولین هستند.

مهم ترین این آلکالوئیدها شامل فومارین(پروتوپین)، فوماری لین و سیناکتین هستند. از دیگر ترکیبات شاتره می توان فلاوونوئیدها، اسیدهای گیاهی به ویژه اسید فوماریک و موسیلاژ را نام برد.

اثرات مهم

این اثرات عبارت اند از:

* صفراآور: آلکالوئید پروتوپین موجود در شاتره می تواند در مواردی باعث کاهش صفرا گردد و به اصطلاح دارای اثر Amphicholeretic است.

* همچنین در مشکلات قلبي - عروقي مصرف می شود.

* در طب عوام از شاتره به عنوان ادرار آور، مسهل و جهت رفع مشكلات پوستي از جمله اگزما استفاده می شود. اثر اخیر را مربوط به وجود اسید فوماریک در آن می دانند.

اسید فوماریک امروزه به طریقه ی سنتزی تهیه و در بعضی از فرمولاسیون های پوستی نظیر داروهای پسوریازیس مصرف می شود.

 فرآورده های گیاهی

در ایران از این گیاه، فراورده های صنعتی وجود ندارد. در بعضی کشورها محصولاتی به شکل قطره از عصاره ی گیاه به صورت منفرد و یا مخلوط با گیاهان دیگر تهیه و به بازار عرضه شده است.

تهیه ی چای:

به 2 تا 4 گرم خشک شده ی گیاه(مخلوط برگ، گل و ساقه) یک لیوان آب جوش افزوده و 15 دقیقه می گذاریم بماند. سپس آن را صاف نموده و به صورت گرم قبل از غذا میل می کنیم.

می توان روزانه تا سه نوبت (صبح، ظهر و شب) این مقدار را تکرار کرد. جمعا می توان 6 تا 12 گرم گیاه خشک شده را که سه لیوان محصول صاف شده ایجاد می کند، در طول روز مصرف کرد.

مصرف مقدار عادی و دارویی شاتره دارای عوارض جانبی نیست. ولی مصرف مقادیر بسیار زیاد به دلیل وجود آلکالوئیدهای ذکر شده ممکن است باعث لرز، تشنج و مرگ گردد.

مصرف در بارداری و شیردهی

تا کنون این موضوع مطالعه نشده است. بنابراین بهتر است در اين دوران مصرف نشود.

مهم ترین اثرات گزارش شده شاتره:

آنتی کلی نرژیک، آنتی هیستامین، ضد ورم ضد آریتمی، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، تقویت کننده ی قوای جنسی، کاهش تپش قلب، معرق، مسهل، ادرارآور، تهوع آور، بالا برنده ی فشار خون ، پایین آورنده ی پرفشاری خون، آرام بخش، سمی، مقوی معده، بی حس کننده، صفراآور و کاهش دهنده ی صفرا.

نکات قابل توجه:

1- نمونه ی گیاه خشک در بازار دارویی به طور طبیعی به صورت خرد شده و قطعات کوچک است و احتیاج به خرد یا پودر کردن ندارد و می توان مستقیما آب جوش روی آن ریخت.

2- توصیه می شود دم کرده ی شاتره را گرم مصرف کنید. چون ممکن است با سرد شدن، مواد موثر آن رسوب کنند.

3- در بسیاری از موارد دیده شده است که جهت کسب اثرات مذکور شاتره، از عرق شاتره ی موجود در بازار استفاده می کند.ولی عرق شاتره دارای مقدار بسیاری ناچیزی از اسانس است و مواد موثر اصلی در آن وجود ندارد. بنابراین عرق شاتره دارای خواص اصلی شاتره نیست.

4- برای مشکلات کبدی، صفراوی و پوستی باید از دم کرده ی آن استفاده کرد و در این موارد عرق شاتره بی تاثیر است.

گونه ی Officinalis این گیاه در ایران رویش ندارد و آن چه به نام شاتره در بازار ایران وجود دارد، مربوط به دو گونه ی Parvifelora fumaria و Fumaria villantii است.

بولاغ اوتي

چه تصور باطلي كه بعضي تصور مي‏كنند اين سبزي در يكي از وادي‏هاي جهنم روييده است.
حضرت رضا عليه‏السلام
اسم من بولاغ اوتي است.
من خوراك پهلوانان قديم ايران بوده‏ام.
مانند پني سيلين امراض عفوني را درمان مي‏كنم. براي بيماريهاي غمباد - قند و سرطان مفيدم - اكسير جواني و طول عمر را در من جستجو كنيد.
من دو برادر دارم كه اولي اسمش تره تيزك و دومي شاهي است. يكي از جهانگرداني كه در زمان هخامنشيان به ايران آمده است، در سفرنامه خود مي‏نويسد: داريوش بزرگ و لشكريانش غذايي ساده دارند و با هر لقمه از غذاي خود، كمي «بولاغ اوتي» ميل مي‏نمايند، همگي سالم مي‏باشند و جاي بسي تعجب است كه با اين غذاي ساده بسيار شجاع و زورمند مي‏باشند.
در كتاب‏هاي پزشكي قديم، به من جرجير بياباني يا بهقان و به تره تيزك جرجير پستاني و به شاهي رشاد مي‏گفتند. و بذر ما را حب‏الرشاد خوانده‏اند.
محل رويش من دامنه‏ي كوههاي طالقان، بين جاده قزوين، روستاهاي پشند - آبيك و اتانك - در شهرري كنار رودخانه امين آباد، در بندر انزلي شاهزاده كوه، راه چالوس، در آذربايجان بين سليمانيه و دربند، اطراف شيراز پل آبگينه، نزديك بوشهر و كوتدوند مي‏باشد و بيشتر بطور خودرو در كنار چشمه‏ها و قنات‏هايي كه سرشار از شبه فلز «يد» مي‏باشند به عمل مي‏آيم اگر به دهاتي كه من در آنجاها هستم سري بزنيد، با مردمان سالخورده كه بيش از صد سال داشته و از نعمت سلامتي برخوردارند روبرو خواهيد شد و اگر از آنها سؤال كنيد، خواهيد فهميد كه از من زياد مي‏خورند و شايد تنها نان خورش آنها باشم.
من به علت داشتن «يد» ضد غمباد مي‏باشم، و چون منيزي دارم، ترمز سرطان هستم و چنانچه آب مرا به موشي كه مبتلا به سرطان است تزريق كنند، از پيشرفت اين مرض در بدن او جلوگيري خواهم كرد.
در اطراف خانواده ما، مخصوصا برادرم تره تيزك، از طرف غذاشناسان و دانمشندان، چه در قديم و چه در عصر حاضر، عقايد و نظرات ضد و نقيض زياد گفته شده است. عده‏اي از غذاشناسان عصر جديد ما را شد غمباد «گواتر» و دسته‏اي باعث اين بيماري مي‏دانند «گواترزا». در صدر اسلام نيز دانشمندان عرب نسبت‏هاي ناروا به ما مي‏دادند و حتي عده‏اي مي‏گفتند هركس شب تره تيزك بخورد رگ جذام در بدنش به حركت در مي‏آيد. خوشبختانه امام هشتم حضرت رضا عليه‏السلام غلام خود را جهت خريد تره تيزك فرستاده و پاسخ دشمنان را داده‏اند.
اين عقايد متضاد، در اطراف ما معمايي است كه جواب آن را بايد فقط از زبان خوراكي‏ها شنيد و من امروز مي‏خواهم براي اولين بار يكي از اسرار غذاشناسي را براي شما فاش نمايم و موضوع مهمي را مطرح كنم كه تاكنون در هيچ كتابي نوشته نشده است.
يك دسته از فوايد ما خوراكي‏ها مرهون مواد معدني است كه در ساختمان بدن ما وجود دارد. ما اين فلزات را از آب و خاكي كه به ما مي‏دهند مي‏گيريم و اگر آن‏ها فاقد اين مواد باشند، نسبت به آن گرسنه شده و نه تنها خاصيت اوليه‏ي خود را از دست مي‏دهيم، بلكه بر عكس عمل خواهيم كرد.
بنابراين، اگر ما نسبت به شبه فلز «يد» گرسنه باشيم، نه تنها غمباد را معالجه نخواهيم كرد، بلكه «گواترزا» بوده، و باعث ناراحتي غده درقي خواهيد شد.
من چون از قديم اين راز را مي‏دانستم، فقط در كنار آب‏هايي بطور خودرو عمل آمدم، كه داراي شبه فلز «يد» به حد كافي بوده، ولي برادرانم گول شما، انسانها را خورده و در اكثر نقاط كشت شده، و در زمين‏هاي نامناسب به عمل آمده و اين سر و صداها را در اطراف ما بلند كرده‏اند.
ما هر سه سرشار از ويتامين «ث» بوده و ضد خونريزي و رقيق شدن خون مي‏باشيم، و به حدي از اين اكسير گرانبها داريم كه خوردن مختصري از ما رفع كمبود آن را خواهد كرد و با كمك يك ماده ميكرب كش كه در خانواده ما وجود دارد، در معالجه زخم روده و امراض داخلي و سرماخوردگي تره تيزك به علت داشتن يك تركيب گوگردي در اصلاح دستگاه تنفس تأثير فراوان داريم.
سل ريوي، آسم، زكام و سياه سرفه را شفا مي‏بخشيم، و براي اين كار بهتر است شيره‏ي ما را گرفته و همه روزه صبح، و عصر يك قاشق سوپ خوري، به بيمار بدهند.
ما سه برادر خنك هستيم و در رسانيدن مواد معدني به ياخته‏ها نقش مهم داريم. صبح زود موقعي كه از خواب بيدار مي‏شويد. يك استكان كوچك از آب ما نوش جان كنيد، تمام سموم بدن شما دفع خواهد شد و انگل‏هاي معدي هم از بين خواهد رفت.
مخلوط نيم ليتر از آب ما با روغن بادام شيرين يا زيتون، درمان بند آمدن ادرار و درد كليه و مثانه است. زيرا ما ترشحات خارجي مثل شير - عرق و ادرار را زياد مي‏كنيم و به ترشحات داخلي كمك مي‏نماييم و از اين رو ما را براي معالجه مرض قند، غمباد و بدبويي عرق زير بغل تجويز كرده‏اند. بانواني كه رحمشان بو مي‏دهد مي‏توانند از اين خاصيت ما استفاده كنند.
مي‏گويند چون درخت انار ترش را با آب جوشانده‏ي ما آبياري كنند، ميوه‏اش شيرين مي‏شود. من چون در علم كشاورزي وارد نيستم، اين خبر را نه تاييد مي‏كنم نه تكذيب.
تخم ما كه به «حب الرشاد» معروف شده است، داراي اكثر خاصيت ما مي‏باشد. جوشانده‏ي گرم آن قي آور بوده، و بلغم را دفع مي‏نمايد.
با زرده‏ي تخم مرغ نيم بند جهت تقويت غرايز جنسي نافع است و ضماد آن جهت برطرف كردن كك و مك و بثورات جلدي توصيه شده است و با زهره گاو جهت محكم شدن و جلوگيري از تركيدن و شكستن ناخن‏ها و سم ستور سودمند مي‏باشد.
خلاصه چون ما سرشار از ويتامين‏هاي آ، ب و ث و مواد كاني مثل آهن، فسفر، يد، منيزيم، منگنز و مس و روي و آهك و گوگرد هستيم، به من لقب سبزي تندرستي داده‏اند.
اگر مي‏خواهيد ما همچنان خدمتگزار شما باشيم، در مزرعه‏ي برادران من مختصري نمك «يدوردوپتاس» بپاشيد و با اين كود سلامتي خود را بيمه كنيد.

زبان خوراكيها    دكتر غياث الدين جزايري

خارشتر

خارشُتُر (نام علمی Alhagi maurorum) گیاهی است پایا از خانواده پروانه داران (Papilionaceae یا Fabaceae) از زیرخانواده باقالاها (Faboideae) و یکی از بنشن ها بشمار می‌رود. نام دیگر آن علف ترنجبین است.

میوه این خانواده ناشکوفا است. بوته‌های آن نیمه‌درختچه‌ای و نیمه‌چوبی است که تا ارتفاع ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر می‌رسد. ساقه‌های آن سبزرنگ با خارهای تیز نوک‌زرد است ادرار اور و ضد سیاه سرفه و تب و لرز است. کاسبرگ آن بدون کرک، زنگ‌مانند و با پنج دندانه مثلثلی کوتاه نوک تیز است. دانه‌های آن در درون نیامک پهلوی هم قرار دارند.

خارشتر دارای طبع سرد است و برای رفع صفرا وسنگ کلیه و مثانه مؤثر است. خارشتر یکی از علوفه‌های خوراکی برای دامها بویژه بزها است. این گیاه مقاوم به سرما و دارای ریشه عمیق است و به آب کمی نیاز دارد.

 التيام زخمها:

ضماد خارشتر، درمان کننده بواسير و زخمهاي مقعدي است.

خاکستر خارشتر، التيام دهنده و ترميم کننده جراحات و زخمها مي‌باشد.

خلاصه آنکه گياه خارشتر، درمان کننده اختلالات کليوي و التيام دهنده زخمها و جراحات مي‌باشد.

شيرين بيان

شیرین بیان با نام علمی Glycyrrhiza glabra در خانواده نخودها یا Fabaceae قراردارد. گیاهی است چند ساله و انبوه و به ارتفاع 1 تا 2 متر می رسد، برگها مرکب و دارای 4 تا 7 جفت برگچه و یک برگچه انتهایی می باشد که برگچه ها بیضوی بوده و کناره آنها صاف می باشد. گلها نامنظم و به رنگهای ارغوانی ، زرد یا بنفش به صورت مجتمع در انتهای ساقه های گلدهنده مشاهده می شوند.

زمان ظهور گلها اوایل تابستان است. ریشه شیرین بیان نسبتاً قطور بوده و طویل می باشد بطوریکه از 30 تا 200 سانتیمتر طول دارد.

شیرین بیان انواع مختلفی دارد که به شرح زیر هستند:

1-واریته اسپانیایی "G. typical" که میوه آن صا و بدون کرک و ریزومها قهواه ای و به قطر 6 تا 18 میلیمتر می باشد.

2-واریته روسی "G. glandulifera" که پیکره رویشی آن چسبناک و دارای ریشه های متعدد به ضخامت 5 سامتی متر، پوست ریشه فلس دار و قهوه ای رنگ و دارای شیرینی ملایم می باشد.

3-واریته ترکی "G. pallida" که ضخامت ریشه آن حدود 8 سانتی متر است.

4-واریته ایرانی "G. violacca" که ریشه های آن نیز بسیار ضخیم است.


خواص دارویی:
1- مهمترین خاصیت شیرین بیان که جدیداٌ کشف شده است و در آلمان و اروپا و آمریکا استفاده می شود . درمان کننده زخم معده و سرطان معده است برای این منظور شربت شیرین بیان را تهیه کرده و هر روز به مقدار یک قاشق غذا خوری قبل از غذا به مریض بدهید و اگر این عمل را تا 4 ماه تکرار کنید شخص معالجه خواهد شد.
2- برای تقویت عمومی بدن مفید است.
3- خوردن آن از پیری جلوگیری می کند.
4- برای نرم کردن سینه موثر است.
5- زخم ها و تاول های پوست را با چای شیرین بیان شستشو دهید تا زود خوب شود.
6- ملین است و معمولا آن را با گیاهان دیگر مخلوط می کنند که انقباضات را کم می کند.
7- مدر و عرق آور است.
8- برای برطرف کردن زخم و التهاب دهان ریشه شیرین بیان را بمکید.
9- سرفه را برطرف می کند.
10- ورم معده را برطرف می کند.
11- تنگی نفس را تسکین می دهد.
12- برای درمان سوء هاضمه مفید است.
13- برای از بین بردن نفخ شکم مفید است.
14- چشم را تقویت کرده و رفع سر درد می کند برای این منظور از فرمول زیر استفاده کنید:
2 گرم ریشه شیرین بیان را پودر کرده و با یک گرم شکر ویک گرم رازیانه مخلوط کنید. سپس آن را در آب خیس کرده و هر روز بخورید
15- برای درمان موخوره چای شیرین بیان را به سر بمالید.
16- برای رفع بوی بد زیر بغل از برگ های شیرین بیان پماد درست کرده و در این قسمت ها بگذارید.



طريقه مصرف:

1-25 تا 30 گرم شیرین بیان را در یک لیتر آب بجوشانید و سپس مصرف نمایید.

2-از مخلوط مساوی شیرین بیان با بید گیاه و دم کرده آن نوشابه ای خنک و ادرارآور بدست خواهد آمد.

3-در عفونتهای گلو و برونشها و همچنین درد روده ها ابتدا 50 گرم ریشه شیرین بیان را در یک لیتر آب به مدت 5 دقیقه بجوشانید و به مدت 12 ساعت به حال خود رها کنید تا خوب خیس بخورد سپس مصرف کنید.

4-در مواردی که زبان قرمز شده یا روی آن دانه زده و یا ترک خورده، 200 گرم شیرین بیان را در یک لیتر آب بجوشانید به طوریکه سه چهارم آب آن تبخیر و کم گردد، سپس این جوشانده را برای شستشوی دهان بکار برید.

5-جوشانده فوق برای شستشو و کمپرس چشم وقتی مبتلا به ورم ملتحمه یا بلفاریته شده است نیز مفید است

درمان لک ‌های پوستی با شیرین بیان

از عصاره گیاه شیرین بیان برای درمان لک‌ های پوست استفاده می ‌شود، تحقیقات در این زمینه، نتایج رضایت ‌بخشی را ارایه داده است و می ‌توان از مزایای طبیعی این گیاه پرفایده بهره برد. آیا واقعا چنین نتایج درمانی از این گیاه انتظار می‌ رود؟

شاید بهتر باشد این ‌طور بگویم که بی ‌خطرترین عامل روشن‌ کننده رنگدانه که دارای کمترین ملانوم است، عصاره شیرین ‌بیان است که در ترکیبات زیبایی به عنوان شفاف ‌کننده ی پوست به کار می‌ رود و می ‌تواند در ترکیبات كرم هاي آرايشي صورت به کار رود.

به علاوه عصاره شیرین‌ بیان از لحاظ تئوری به عنوان یک مشتق ضدالتهاب موضعی مطرح است که می ‌تواند در کاهش قرمزي پوست و تیرگی پس از التهاب، کاربرد داشته باشد.

دوز مورد استفاده، یک گرم در روز برای چهارهفته است تا اثر بالینی آن ظاهر شود. عصاره شیرین‌ بیان هنوز در شمال آمریکا در دسترس نیست ولی در بخش‌هایی از جهان به خصوص در مصر استفاده می ‌شود.

ماده اصلی هیدروفوبیک آن که در اثر گرفتن عصاره شیرین ‌بیان به دست می ‌آید، گلابریدین است که روی پوست موثر می‌ باشد.

خلاصه این که آثار درمانی شیرین‌بیان از دیرباز شناخته شده بوده و از آن برای درمان انواع سرفه ها و به عنوان داروی مسکن در پوست استفاده می ‌کردند.

مردم حتی برای درمان اسپاسم و تورم مفاصل و به عنوان ماده‌ای ملين از آن بهره می‌ گرفتند.

از عصاره ریشه ی شیرین ‌بیان هم، به عنوان سد مقاوم در برابر برخی ویروس‌ها مثل هرپس و  هپاتيت A و یا در برابر عفونت کاندیدا استفاده می ‌شده است.

تخمه آفتابگردان ( محصول ویژه خوی)

تخمه آفتابگردان از جمله مغزهای چربی است كه نه‌ تنها به عنوان آجیل و تنقلات بلكه در غذاها و به ‌خصوص سالادهای مختلف مورد استفاده قرار می ‌گیرد.

تخمه‌ را به صورت تازه، خشك و بو داده مصرف می ‌كنند كه البته نوع بوداده آن با نمك و كمی آبلیمو بسیار خوشمزه است.

علاوه بر مصرف مغز تخمه‌ آفتابگردان، از روغن آن به صورت مایع برای پخت و پز نیز استفاده می ‌كنند.

در ضمن كره آن هم به دو صورت مارگارین و كره تخمه آفتابگردان (مانند كره باذام زميني) یافت می‌ شود.

جالب‌تر اینكه پرندگان هم مانند ما انسان‌ها به این مغز خوشمزه علاقه‌مندند و به عنوان غذا از آن استفاده می ‌كنند.

خواص غذایی

روغن آفتابگردان، 66 درصد چربي غير اشباع اسیدلینولئیك دارد.

علاوه بر آن، این تخم منبعی غنی از فيبر، پروتئين، ويتامين E، ویتامین B، ويتامين Aو مواد معدنی مختلف مانند پتاسيم، منيزيم،آهن، فسفر، سلنيوم، كلسيم و روي است.

در ضمن تخمه آفتابگردان كم‌كالری بوده و كلسترول خون را پایین می ‌آورد.

خواص درمانی

- مصرف تخمه آفتابگردان برای رفع ناراحتی‌های برونش، حنجره، مشكلات ریوی و همچنین صاف شدن صدا مؤثر است. 

علاوه بر این، خوردن آن را برای تسكین سرفه هنگام ابتلا به سرماخوردگی و به اصطلاح نرم شدن سینه هم توصیه می‌ كنند.

- مهم‌ترین خاصیت درمانی تخمه آفتابگردان كه از قدیم‌الایام نیز به آن معروف بوده، تقويت چشم و بینایی انسان است؛ البته نباید در خوردن آن افراط كنید.

- اگر ازالتهاب مفاصل (آرتریت) در رنج هستید، تخمه آفتابگردان بخورید.

كاكوتي

كاكوتي گياهي است علفي، يكساله، داراي ساقه كوتاه و از خانواده نعنا كه به صورت وحشي در بيشتر مناطق كوهپايه‌اي بويژه خراسان مي‌رويد.

اين گياه داراي خواص درماني زيادي است، از جمله اين‌كه ضدميكروب و ضدعفوني‌كننده است و به صورت بخور براي رفع اختلالات مجاري تنفسي و رفع علائم سرماخوردگي و سردرد مصرف مي‌شود.

همچنين كاكوتي به عنوان ضداسپاسم در كاهش ناراحتي‌هاي گوارشي مفيد است. بعلاوه اثرات ضدقارچي براي آن نيز گزارش شده است.

در گذشته از كاكوتي به عنوان داروي ضدنفخ، ضداسهال، خلط‌آور و ضدسرفه و التهاب دستگاه تنفسي استفاده مي‌شده است.

اين گياه معطر همچنين خلط‌آور و مقوي معده است و به عنوان طعم‌دهنده غذا و لبنيات نيز از آن استفاده مي‌شود.

پزشكان متخصص تغذيه معتقدند كاكوتي به علت صفرابر بودن براي مبتلايان به ورم مزمن كيسه صفرا و عوارض كبدي توصيه مي‌شود.

برگ‌هاي اين گياه به عنوان نرم‌كننده سينه مورد استفاده قرار مي‌گيرد و به صورت دمكرده براي تسكين درد و رفع ناراحتي‌هاي مختلف مصرف مي‌شود.

كاكوتي در رفع سرماخوردگي‌هاي ششي مفيد بوده و با مصرف آن سرفه آرام مي‌گردد و چون اثر محرك‌كننده دارد، هضم را نيز آسان مي‌كند. جوشانده كاكوتي در رفع رماتيسم و نرمي استخوان مفيد است و غرغره جوشانده آن ورم لوزتين را برطرف مي‌كند.

كاكوتي همچنين دربند آمدن خونريزي از بيني بسيار مفيد و موثر است.

كاكوتي گياهي است علفي، يكساله، داراي ساقه كوتاه و از خانواده نعنا كه به صورت وحشي در بيشتر مناطق كوهپايه‌اي بويژه خراسان مي‌رويد.

اين گياه داراي خواص درماني زيادي است، از جمله اين‌كه ضدميكروب و ضدعفوني‌كننده است و به صورت بخور براي رفع اختلالات مجاري تنفسي و رفع علائم سرماخوردگي و سردرد مصرف مي‌شود.

همچنين كاكوتي به عنوان ضداسپاسم در كاهش ناراحتي‌هاي گوارشي مفيد است. بعلاوه اثرات ضدقارچي براي آن نيز گزارش شده است.

در گذشته از كاكوتي به عنوان داروي ضدنفخ، ضداسهال، خلط‌آور و ضدسرفه و التهاب دستگاه تنفسي استفاده مي‌شده است.

اين گياه معطر همچنين خلط‌آور و مقوي معده است و به عنوان طعم‌دهنده غذا و لبنيات نيز از آن استفاده مي‌شود.

پزشكان متخصص تغذيه معتقدند كاكوتي به علت صفرابر بودن براي مبتلايان به ورم مزمن كيسه صفرا و عوارض كبدي توصيه مي‌شود.

برگ‌هاي اين گياه به عنوان نرم‌كننده سينه مورد استفاده قرار مي‌گيرد و به صورت دمكرده براي تسكين درد و رفع ناراحتي‌هاي مختلف مصرف مي‌شود.

كاكوتي در رفع سرماخوردگي‌هاي ششي مفيد بوده و با مصرف آن سرفه آرام مي‌گردد و چون اثر محرك‌كننده دارد، هضم را نيز آسان مي‌كند. جوشانده كاكوتي در رفع رماتيسم و نرمي استخوان مفيد است و غرغره جوشانده آن ورم لوزتين را برطرف مي‌كند.

كاكوتي همچنين دربند آمدن خونريزي از بيني بسيار مفيد و موثر است.

پونه

پونه از خانواده نعناع است و ترکیب اصلی موجود در این گیاه، اسانس روغنی فرار یا روغن منتول است.

به علاوه در اعضاى این گیاه مقدارى تانن، مواد رزینى و قند نیز وجود دارد و حاوی مقدار زیادی ویتامین است.

گیاه پونه در فصل گرما می روید، اما سایه روشن را بهتر می‏ تواند تحمل کند.

این گیاه در خاک‏ های مرطوب و غنی از مواد آلی مانند کود برگ به خوبی رشد می ‏کند.

کاربردهای پونه

با گیاه پونه می توان یک دم کرده ی گیاهی فوق‏ العاده تهیه نمود. برای تهیه ‏ی یک فنجان دم کرده ی این گیاه، یک قاشق غذاخوری سرخالی از برگ یا گل پونه ی تازه و یا یک قاشق چای خوری برگ پونه خشک شده را در چای صاف کن درون یک لیوان ریخته و یک فنجان آب در حال جوش را روی آن بریزید. اجازه دهید مدت 10 دقیقه دم بکشد و رنگ چای در بیاید. اگر دوست داشتید می ‏توانید آن را کمی شیرین کنید.

برگ‏ ها و گل‏ های پونه و همچنین ساقه‏ های آن می توانند جایگزین مناسبی برای بسیاری ازآنتی بیوتیک ها باشند. این گیاه همچنین بادشکن، معرق، مدر و محرک نیز می‏ باشد.

از دم کرده‏ی این گیاه برای درمان سرماخوردگی، زکام، سردردها، مشکلات گوارشی، کم کردن تب خفیف، تسکین گلودرد و برای بهبود نفغ شکم، حالت تهوع، دردهای قاعدگی و بی خوابی استفاده می شود.

پونه را به عنوان تحریک کننده تولید صفرا نیز می‏ شناسند.

تزریق عصاره ‏ی پونه به موش‏ های آزمایشگاهی نشان داد که این گیاه دارای خواص آرام بخشی خوبی است.

عصاره‏ ی پونه دارای خاصیت تسکین دهنده‏ ی درد نیز می ‏باشد.

در محیط آزمایشگاه دیده شد که عصاره‏ ی پونه در مقابل ویروستب خال، ویروس آنفلوانزا، بیماری نیوکاسل و ویروس‏های مختلف دیگر فعال است.

فواید پونه:

پونه برای مقابله با بیماری‏های زیر سودمند است:

- حالت تهوع و استفراغ

- مشکلات و ناراحتی ‏های گوارشی به طوری که از ترش کردن معده جلوگیری می ‌کند و برای هضم غذا و برطرف کردن سکسکه مفید است.

- سرماخوردگی، آنفلوآنزا، آسم

- سرفه  و سیاه سرفه

- گرفتگی بینی

- با توجه به خواص ضدمیكروبی كه در عصاره و اسانس پونه وجود دارد، می ‌توان از این فرآورده‌ها به عنوان جایگزین طبیعی برای آنتی بیوتیك‌ ها استفاده كرد.

مقدار مصرف:

دم کرده ی پونه از ترکیب یک لیوان آب جوش با 2 گرم برگ خشک شده‏ ی پونه که به مدت 5 تا 10 دقیقه دم کشیده و صاف شده حاصل می ‏شود.

این دم کرده به طور معمول 2 تا 3 فنجان در روز استفاده می ‏شود و محدودیتی در طول درمان وجود ندارد.

گــزنــه  
   
 

این گیاه د ر اقصی نقاط جهان به ویژه نواحی گرم و استوایی پراکند ه است.

گیاه گزنه با نام علمی UTRICADIACIA از رده UTRICACEAE، گیاه بوته ای با ارتفاع ۱۵ تا ۶۵ سانتی متر است که بیشتر در منا­طق مرطوب و درکنار رودخانه ها یافت می شود. منطقه رویش این گیاه درایران در ییلاق های اطراف تهران، شمیرانات، کرج، جنگل های شمال ارسباران و در دامنه سهند درآذربایجان است.. گزنه د ر بیشتر نواحی مرطوب مخصوصاً مناطق شمالی ایران  به حد فراوان می روید .

نوع خود روی آن غالباً د ر اماکن مخروبه، باغ ها، نقاط مرطوب خارج از شهر، نواحی سایه د ارو د ر کنار پرچین ها و جاد ه ها می روید . گل های این گیاه معمولاً نرم و ماد ه هستند .
قسمت های مورد استفاد ه:

اند ام های هوایی به ویژه برگ ها

 خواص د رمانی:

طبیعت این گیاه گرم و خشک است. گزنه تقویت کنند ه مو، براق کنند ه مو، مقوی د ستگاه هاضمه، پایین آورند ه قند خون، خون ساز، موثر د ر بیماری های پوستی و جلد ی، رفع اخلاط خونی، کاهش د هند ه د رد نقرس و ضد بواسیر می باشد .   
 
  قطع شدن قاعدگی زنان، بند آوردن هر گونه خون ریزی داخلی، جلوگیری از ریزش مو، مدر، مفید. گزنه ،مو را تقویت کرده و از ریزش موی سر جلوگیری می کند، برای استفاده از این خاصیت ۶ گرم سر شاخه ها و برگ ها و ریشه گزنه را به تنهایی و یا با ۳۰ گرم چای کوهی در یک لیتر آب جوش ریخته و آنقدر بجوشانید تا حجم مایع به نصف برسد. شب ها مقداری از این مایع را به سر بمالید و صبح بشویید.

این گیاه حاوی “سکرتین” است که این ماده بهترین عامل برای تحریک و به کار انداختن غدد ترشح هاضمه در معده، روده، کبد، لوزالمعده و کیسه صفرا است و در واقع در تنظیم چربی خون و قند خون بسیار موثر است.
گیاه گزنه با ساختن گلبول های قرمز باعث می شود، تنفس سلولی بهتر صورت گرفته و گردش خون تسریع شود؛ همچنین این گیاه صفرابر، مفرح و التیام دهنده است و از خونریزی های داخلی جلوگیری می کند. .
گزنه در رفع دانه های جلدی روی پوست و بهبود بیماری های تنفسی و طهال موثر است.
قرار دادن جوشانده آن بر اعضای مختلف سبب رفع آماس، تومور و واریس می شود و پاشیدن گرد خشک آن بر زخم ها در رفع التهاب موثر است.
این گیاه به صورت پخته، مانند اسفناج مصرف می شود و سرشار از مواد مقوی و مغزی است که برای تولید شیر در مادران بسیار موثر است.
همچنین قرقره محلول آن در دهان خاصیت ضدعفونی کننده دارد و از “لوسیون” آن برای تهیه­ کمپرس های مراقبت کننده و زیبایی پوست استفاده می شود.
این گیاه برای جلوگیری از ریزش مو و آکنه های روی پوست موثر است و در بیماری های مانند وبا، مصرف آن به خاطر خاصیت ضداسهال بسیار مفید است .

دستگاه هاضمه را تقویت می کند.

ادرار را زیاد می کند.

برای درمان بیماری قند مفید است. بدین منظور یک فنجان چای گزنه را سه بار در روز میل کنید .

ترشح شیر را در زنان شیرده زیاد می کند. اخلاط خونی را برطرف می کند.

بیماری های پوستی را برطرف می کند، اگر در ادرار خون وجود داشته باشد، گزنه آن را برطرف می کند

گزنه عرق آور است، پاک کننده اخلاط سینه، ریه و معده است. نیروی جنسی را تقویت می کند. 

از نظر طبی این گیاه خواص عجیبی دارد، مدر است و به خصوص کسانی که از رماتیسم، نقرس، سنگ کلیه ناراحتند، باید به آن توجه کنند.

 ضد اسهال است به ویژه در اسهال های خطرناک که در هنگام شیوع وبا پیدا می‌شود، بکار می‌رود.

مقوی است وبه مادران شیرده جهت زیاد شدن شیر کمک می‌کند و عادت ماهانه زنان را تنظیم می نماید و یا چنان تأثیری دارد که اگر قاعدگی به طور غیر طبیعی قطع شود مجددأ آن را برقرارمی کند. خون را تصفیه کرده و ضدکرم است.

استعمال خارجی آن درموارد رماتیسم موفقیت آمیزبوده است .

کاسنی؛ مقوی کبد و معده

  

کاسنی با نام علمی CICHORIUM INTYBUS، گیاهی از خانواده‌ی گل مینا (COMPOSITAE) می ‌باشد. کاسنی، گیاهی علفی است که ارتفاع آن به طور متوسط به یک متر می‌ رسد؛ دارای ریشه ‌های قوی و نسبتاً طویل می ‌باشد. بر روی برگ ‌ها، بریدگی ‌های عمیقی وجود دارد که در قسمت انتهایی شبیه به مثلث می ‌شوند. گل‌های آبی رنگ بسیار زیبایی دارد. عمر این گیاه با توجه به شرایط زندگی، یک ساله، دوساله یا چند ساله می ‌باشد. کاسنی در نواحی نسبتاً مرطوب، با ارتفاع کم رشد می ‌کند و بومی نواحی اروپا، هندوستان و مصر می ‌باشد. البته گسترش آن در دنیا زیاد است و در نقاط دیگر از جمله آسیا، آفریقا و قسمت‌ هایی از آمریکا هم می ‌روید.

کاسنی، در نقاط مختلف ایران به طور خودرو وجود دارد. قسمت‌ های مورد استفاده‌ ی آن، ریشه و برگ ‌ها ی آن می ‌باشد. البته ممکن است به غیر از برگ ‌ها از سایر قسمت ‌های هوایی گیاه نیز استفاده شود.

کاسنی به نام عمومی CHICORY در جهان معروف می ‌باشد و نقاط اصلی رویش آن در ایران شامل نواحی کم ارتفاع البرز، قزوین، رشت، اطراف تهران، کرج، آذربایجان، رودبار، ارومیه، لاهیجان، بلوچستان، بجنورد، مشهد، فریمان و بسیاری از نقاط دیگر می‌ باشند.

ترکیبات مهم:

ریشه ‌ی این گیاه، حاوی حدود 8 درصد پلی ساکاریدی به نام اینولین(INULIN) است. ترکیبات تلخ از جمله لاکتوسین((LAKTUCIN و لاکتوکوپیکرین (LACTUCOPICRIN) ، شیکوریک اسید، فلاونوئیدها، گلوکوزیدها، قندها و تانن‌ها از دیگر ترکیبات ریشه می ‌باشند. همچنین ریشه ‌ی گیاه، حاوی بسیاری ترکیبات بخار شونده ‌ی معطر است که "استوفنون ((ACETOPHENONE" شاخص ‌ترین آنها می ‌باشد.

اثرات مهم:

ترکیبات محلول در آب کاسنی، خاصیت مسکن دارند و بعضی از قندهای موجود در آن (اولیگوساکاریدها OLIGOSACHARIDES) دارای خاصیت افرایش میکروب‌ های مفید و کاهش باکتری‌ های بیماری ‌زا در روده می ‌باشند. مطالعات جدید نشان می ‌دهند که برخی ترکیبات موجود در کاسنی، در مشکلاتی از جمله یبوست ، اسهال های میکروبی.  سرطان و بیماری های قلبی عروقی  می ‌توانند موثر واقع گردند.

همچنین طبق مطالعات انجام شده بر حیوانات آزمایشگاهی، مواد موثر کاسنی می ‌توانند از سرطان روده  جلوگیری کند. از دیگر اثرات مفید کاسنی، حفاظت کبد  در برابر سموم کبدی است و این اثر با ماده‌ای به نام تتراکلروکربن(CARBON TETRACHOLORIDE) به اثبات رسیده است.

عصاره‌ی الکلی ریشه ی کاسنی، اثرات ضد ورم و ضد التهابی نیز دارد. از دیگر اثرات کاسنی، اشتها آوری  و خاصیت ضد ترش کردن معده  را می ‌توان نام برد.

 همچنین بر اساس مطالعه ‌ای، ریشه ی گیاه کاسنی می‌ تواند بعضی قارچ کش ‌ها را جذب نماید که در این صورت باعث سمیت می شود. البته موارد مذکور بسیار محدود می ‌باشند، ولی نباید آنها را از نظر دور داشت.

مصرف کاسنی از زمان قدیم و حداقل از قبل میلاد مسیح مرسوم بوده است. از جمله مصارف مهم این گیاه که از قدیم نیز رواج داشته، مصرف آن به عنوان مقوی کبد و کاربرد آن در بیماری‌های کبدی بوده است.امروزه نیز یکی از مصارف مهم آن در مشکلات کبدی است. همچنین اثراتی از جمله مقوی معده، مدر(ادرار آور)، تصفیه کننده ‌ی خون، صفرا  بر، تب بر، اشتها آور، درمان نقرس ، کمک در درمان  رماتیسم دفع رسوبات ادراری و رفع کم خونی  برای آن قائل می‌ باشند که البته این موارد در حال تحقیق بوده و در آینده‌ای نه چندان دور موارد درمانی قطعی و جدیدی برای آنها پیش ‌بینی می ‌شود.

تهیه‌ اشکال دارویی:

15- 8 گرم از برگ ‌های تازه یا خشک را در یک لیتر آب، به مدت یک ربع ساعت دم می‌ کنند. سپس مخلوط به دست آمده را از صافی عبور می ‌دهند. یک لیوان از این دم کرده را قبل از هر وعده ی غذایی می‌ توان میل کرد یا جوشانده ی آن را به همین روش (15- 8 گرم برگ گیاه، در یک لیتر آب به مدت 5 دقیقه جوشیده شود) مورد استفاده قرار می‌ دهند.

در صورتی که از ریشه ‌ی کاسنی استفاده شود(دم کرده یا جوشانده)، 20- 15 گرم ریشه ‌ی له شده در یک لیتر آب، مانند روش قبل تهیه و مصرف می ‌شود.

در گذشته، سالاد برگ تازه ی کاسنی را مقوی معده می ‌دانسته ‌اند و هنوز هم در بعضی نقاط دنیا مورد استفاده قرار می ‌گیرد.

تبیان

محمد حسین صالحی سورمقی- دکترای تخصصی فارماکوگنوزی

استاد دانشکده داروسازی تهران